του Χρήστου Ζαμπούνη

Η λέξις είναι γαλλικής προελεύσεως, από το ρήμα «provoquer», που σημαίνει «προκαλώ». Τον 20ό αιώνα στη χώρα μας, εταυτίσθη με τους προβοκάτορες στις διαδηλώσεις, κυρίως των αριστερών, αλλά διεθνώς έχει ευρύτερη έννοια, συμπεριλαμβάνοντας όλους όσοι με τον έναν τρόπο ή τον άλλο μάς έκαναν να βλέπουμε τον κόσμο διαφορετικά. Άλλωστε, η πρόκλησις είναι μια ενέργεια που αναμένει μια αντίδραση. Είτε γίνεται από «τρέλα», είτε από συμφέρον, είτε εν πλήρει συνειδήσει, είτε ασυνειδήτως, εάν θέλουμε να δούμε τη θετική πλευρά της, συνήθως έχει ως αποτέλεσμα την ανατροπή των ταμπού και την εξέλιξη των ηθών.

Το φαινόμενο δεν είναι σημερινό. Εάν ανατρέξουμε στον Πλούταρχο, θα εκπλαγούμε από την απάντηση την οποία έδωσε ο Διογένης ο Κυνικός στον παντοδύναμο βασιλέα Αλέξανδρο, όταν ο τελευταίος τον ερώτησε εάν χρειάζεται κάτι. «Μικρόν από του ηλίου μετάστηθι». «Παραμέρισε λίγο, γιατί μου κρύβεις τον ήλιο», ήταν η προκλητική απάντησις του φιλοσόφου, ο οποίος διεκρίθη και σε άλλα περιστατικά. Στο ίδιο μήκος κύματος εντάσσονται και αρκετές από τις δραστηριότητες του Ιησού του Ναζωραίου κατά τη διάρκεια της τριετούς διδασκαλίας του στην Παλαιστίνη. «Ποιος από εσάς, εάν το βόδι του πέσει σ’ έναν λάκκο το Σάββατο, δεν θα πάει να το βγάλει;» είπε στους εμβρόντητους Ιουδαίους, αμφισβητώντας την αργία του Sabbat.

Ή, ακόμη, ποιος άλλος θα τολμούσε να εκδιώξει τους εμπόρους από τον ναό, αφαιρώντας έσοδα από το Ιερατείο; Στη ρωμαϊκή εποχή, εξέχουσα θέση κατέχει ο Πετρώνιος. Το έργο του «Σατυρικόν» θεωρείται το πρώτο μυθιστόρημα της Ιστορίας, αλλά είναι το περιεχόμενό του που μας ενδιαφέρει, καθώς και όλος ο βίος και η πολιτεία του συγγραφέως που τον οδήγησαν στην αυτοκτονία ενώπιον του αυτοκράτορος Νέρωνος. Για όσους θέλουν να πάρουν μια γεύση, εκτός από την ανάγνωση του βιβλίου, συνιστάται και η ομώνυμος ταινία του Φεντερίκο Φελίνι.

Χίλια επτακόσια έτη αργότερα, και πιο συγκεκριμένα το 1725, βλέπει το φως της ημέρας, στη Βενετία, ο Τζιάκο- μο Καζανόβα. Όπως οι περισσότεροι provocateurs που θα τον ακολουθήσουν, δεν θα γλιτώσει τη φυλακή. Οι κατηγορίες που θα του απαγγελθούν επικεντρώνονται στον αφροδισιασμό (sic) και στην ανοσιότητα. Στην εποχή του «#ΜeToo» ο Καζανόβα θα εθεωρείτο αυτομάτως ένα τέρας, όμως ο μύθος που δημιουργήθηκε γύρω από το όνομά του τον κατατάσσει περισσότερο στους γητευτές και στους «ανδρείους» της ηδονής. Τα απομνημονεύματά του, εις τα οποία περιγράφονται λεπτομερώς οι κατακτήσεις του, εκατόν είκοσι δύο γυναικών όλων των ηλικιών, αποδεικνύουν ότι η πραγματικότης ορισμένες φορές ξεπερνά και την πιο πλουσία φαντασία.

Τριάντα (!) χρόνια στη φυλακή πέρασε και ο σχεδόν συνομήλικος του Καζανόβα, Μαρκήσιος ντε Σαντ. Η αναλυτική καταγραφή όλων των διαστροφών που μπορεί να φανταστεί ο ανθρώπινος νους έχει μια βασική φιλοσοφική προσέγγιση, την επικράτηση του Κακού πάνω στην Αρετή. Η ηρωίδα του, η Ζιστίν, υπόκειται σε κάθου είδους διαστροφή, παρότι υπήρξε αγνή και συνετή στα πρώτα βήματα της ζωής της. Η επικράτησις του όρου «σαδισμός», ως η παραφιλία κατά την οποίαν κάποιος διεγείρεται ερωτικώς προκαλώντας σωματικό ή ψυχικό πόνο στον ερωτικό του σύντροφο, είναι η κληρονομιά της κοσμοθεωρίας του. «Διαφθορεύς της νεολαίας» είναι μία από τις κατηγορίες που αντιμετώπισε ένας άλλος συγγραφεύς, ο Όσκαρ Ουάιλντ. Η απάντησίς του ήταν ότι δεν πρέπει κανείς να συγχέει την Τέχνη με την Ηθική. Εις μάτην. Η βικτωριανή εποχή στην Αγγλία δεν ανεχόταν ελευθεριότητες, και δη ομοφυλοφιλικές.

Ο άνθρωπος που έβαλε «την ιδιοφυΐα του στη ζωή και το ταλέντο του στο έργο του» φυλακίζεται για προσβολή δημοσίας αιδούς. Η αναγνώρισίς του –φευ!– θα έλθει μετά θάνατον, αφού σήμερα, εκτός από κορυφαίος δημιουργός του πνεύματος, ο Ουάιλντ θεωρείται ένας πρωτοπόρος μαχητής κατά της υποκρισίας της αγγλικής κοι- νωνίας, ο οποίος, με σπάνιο θάρρος, έσπασε το ταμπού των σχέσων μεταξύ ανθρώπων του ιδίου φύλου.

Ο Πολ Βερλέν εγκατέλειψε τη γυναίκα του, για να ακολουθήσει τον εραστή του, τον Αρθούρο Ρεμπό. Σε μια κρίση ζηλοτυπίας και μεθυσμένος, τον πυροβολεί μπροστά στους έκπληκτους επιβάτες του σιδηροδρομικού σταθμού των Βρυξελλών, δίχως να τον σκοτώσει. Παρότι ο Ρεμπό απέσυρε τη μήνυση, ο Βερλέν καταδικάζεται εις δύο έτη φυλακίσεως, για ομοφυλοφιλία. Οι δύο σπουδαίοι ποιητές θα περάσουν στην Ιστορία όχι μόνο για την ποιότητα του έργου τους, αλλά και για τη σκανδαλώδη ζωή τους, που δεν γνώριζε όρια.

Στον 20ό αιώνα, ο υιός ενός Σλοβάκου μετανάστη, ο Άντι Ουόρχολ, θα φέρει την επανάσταση στον χώρο της Τέχνης, αναδεικνύοντας την underground κουλτούρα και σπάζοντας τις έως τότε νόρμες. Στον επιβλητικό του χώρο, το «Factory», παρωδεί το Χόλιγουντ γυρίζοντας ταινίες με εύλογους για την προκλητικότητά τους τίτλους, όπως το «Blow job». Η φράσις του «στο μέλλον ο καθένας θα έχει δικαίωμα για δεκαπέντε λεπτά παγκοσμίου διασημότητος» είναι μια ειρηνική προσέγγισις στην κοινωνία του θεάματος που κατακλύζει την Αμερική. Στο περιοδικό που εκδίδει, το Interview, εμφανίζονται άγνωστοι ηθοποιοί και καλλιτέχνες, στον αντίποδα των υπόλοιπων περιοδικών, που παρουσιάζουν μόνο τους γνωστούς. Δεν είναι άνευ σημασίας το ότι οι περισσότεροι από αυτούς θα γίνουν στη συνέχεια διάσημοι, αποκαλύπτοντας τη δύναμη του συστήματος.

Ο Αλέξανδρος Ιόλας είναι ένας Έλληνας από την Αλεξάνδρεια, ο οποίος άφησε το δικό του στίγμα στην Τέχνη. Χορευτής στα πρώτα του βήματα στη Γερμανία, αγοράζει τον πρώτο του πίνακα με δόσεις στο Παρίσι και στη συνέχεια γίνεται γκαλερίστας στη Νέα Υόρκη. Είναι ο άνθρωπος που επέβαλε τους σουρεαλιστές στην Αμερική και το «μάτι» που ανεκάλυψε τον Άντι Ουόρχολ, την εποχή που ο τελευταίος σχεδίαζε υποδήματα, το 1953. Η απόφασίς του να εγκατασταθεί στην Ελλάδα και να κτίσει ένα σπίτι-μουσείο στην Αγία Παρασκευή συμπίπτει με μια σειρά προκλητικών δηλώσεων και έναν προκλητικό τρόπο ζωής για τα ήθη της Ψωροκώσταινας. Αμέσως θα γίνει ο στόχος της εφημερίδος «Αυριανή» και θα εμπλακεί σε δικαστικές περιπέτειες. Αποκορύφωμα της στάσεως του επισήμου ελληνικού κράτους θα είναι η άρνησις της αποδοχής δωρεάς της συλλογής του.

Photo Credit: Getty Images | Ideal Image