της Hesperia Iliadou de Subplajo*

Ήμουν στο Guggenheim για ένα preview, που βγήκε τελικά πιο ανιαρό και πιο μακρύ από ό,τι περίμενα. Πάλι βρέχει και νυχτώνει νωρίς και στη Βενετία πας παντού με τα πόδια. Το διάλειμμα για aperitivo κάπου στη μέση από το Guggenheim είναι απόλυτα αναγκαίο. Harry’s Bar ή Bauer; Bauer, γιατί το Grand Canal με βροχή είναι υπέροχο! Παραγγέλνω Black Rock Chiller. Να παραγγέλνεις aperol spritz στη Βενετία, είναι αμαρτία στην καλύτερη spritz select γι’ αυτούς που ξέρουν. Παραγγέλνω Black Rock Chiller, Fernet Branca γιατί είναι χειμώνας και η μέντα πάει, Tequila γιατί μου λείπει το καλοκαίρι και το όνομα Black Rock γιατί το «Burning Man» δεν ξεχνιέται. Ο Davide πίσω από το μπαρ με ξέρει, δεν παραπονιέται. Μα γιατί η λέξη «chiller» μου φέρνει πάντα στο μυαλό τον Τσίλλερ; Η προφορά διαφέρει, αλλά παραπέμπει… Είναι το ΕΜΠ που με στοιχειώνει, είναι η Αθήνα που μου λείπει και αυτή… Τσίλλερ λοιπόν. Προσπαθώ να τον σκεφτώ στο μπαρ του Bauer. Να είχε περάσει άραγε ποτέ από τη Βενετία; Όλοι περνάνε (Byron, Goethe, Ezra Pound, Hemingway, Stravinsky), λίγοι μένουν όμως. Ο Τσίλλερ όμως… τον φαντάζομαι. Είναι κοντός, πάντα καλοχτενισμένος, με ένα μουστάκι εποχής περίτεχνα σμιλεγμένο, αρχιτεκτονικό σχεδόν. Ναι, αρχιτεκτονικό σίγουρα, μια και μιλάμε για τον Ερνέστο Τσίλλερ, τον αρχιτέκτονα των Αθηνών.

Ευρήματα από τις ανασκαφές του Τσίλλερ στο Παναθηναϊκό Στάδιο, λιθογραφία, 1870.

Ο Ερνέστος Τσίλλερ γεννιέται το 1837 σε μια πόλη της οποίας το όνομα θυμίζει γλωσσοδέτη από παραμύθι των αδερφών Γκριμ. Η πόλη λέγεται Ομπερλέσνιτς και βρίσκεται στη Σαξονία, μακριά από την Ελλάδα, που σε αυτά τα χρόνια προσπαθεί να αναγεννηθεί μετά το σημαδιακό 1821. Γεννημένος σε μια οικογένεια που ασχολείται με το χτίσιμο στις διάφορες εκφράσεις που αυτό μπορεί να πάρει, ακολουθεί την παράδοση της οικογένειας και μετά από έναν πρώτο κύκλο σπουδών καταλήγει ως σχεδιαστής στο γραφείο του Θεόφιλου Χάνσεν. Η συνεργασία αυτή με τον Χάνσεν μοιραία θα καθορίσει το υπόλοιπο της ζωής του, επαγγελματικής αλλά και προσωπικής, και με κάποιον περίεργο τρόπο θα καθορίσει και την αισθητική μορφή μιας εν τη γενέσει πόλης, πολύ μακρινής, της δικιάς μας Αθήνας. Αν ο Ερνέστος λοιπόν δεν πήγαινε να δουλέψει στον Θεόφιλο, η Αθήνα που ξέρουμε θα ήταν πολύ διαφορετική, αλλά και όχι μόνο η Αθήνα. Σκέφτομαι το δημαρχείο στην Ερμούπολη της Σύρου: σε τι σκαλιά θα έβγαζε κάποιος σέλφι στην Ερμούπολη σήμερα χωρίς τον Τσίλλερ. Όταν σπούδαζα στην Bartlett στο Λονδίνο αρκετά χρόνια πριν, είχα κάνει μια έρευνα για τους νοητούς χάρτες και τα κτίρια-σύμβολα που μας βοηθούν να «διαπλεύσουμε» τη δομημένη θάλασσα του κέντρου στην Αθήνα.

Σχεδιαστική αποτύπωση του Παναθηναϊκού Σταδίου με τα ανασκαφικά ευρήματα του Τσίλλερ, λιθογραφία, 1870.

Έτσι λοιπόν ρωτούσα τους περαστικούς ποια κτίρια ήταν αυτά, που γι’ αυτούς ήταν κλειδιά στις διαδρομές τους μέσα στην πόλη. Ένα 85% των απαντήσεων έκαναν αναφορά σε κτίρια του Τσίλλερ. Η Αθήνα λοιπόν, σχεδόν εκατό χρόνια από τον θάνατό του, το 1923, παραμένει σημαδεμένη με έναν τρόπο εκλεπτυσμένο και ευαίσθητο, και μαγικά νοητό, από αυτόν ακόμα. Στην πόλη θα φτάσει για πρώτη φορά μαζί με τον Θεόφιλο Χάνσεν το 1861, για να βοηθήσει στην επίβλεψη της ανέγερσης του κτιρίου της Ακαδημίας Αθηνών, Σιναίας Ακαδημίας τότε, μια και η πραγματοποίησή της γινόταν με χορηγία του Σίνα. Θα επιστρέψει και πάλι στη Βιέννη και, ναι, θα περάσει και από τη Βενετία σε ένα από τα ταξίδια του κατά τη διάρκεια ενός δεύτερου κύκλου σπουδών του στη Σχολή Καλών Τεχνών της Βιέννης, κάπου μετά το 1864. Τον φαντάζομαι λοιπόν ανάμεσα στο πλήθος στον Άγιο Μάρκο. Έχει ήδη προηγηθεί η πρώτη του παραμονή στην Ελλάδα και το 1876 στη Βιέννη θα σφραγιστεί η καρμική αυτή σχέση του με την Ελλάδα. Εδώ γνωρίζει την Ελληνίδα μουσικό, σολίστ του πιάνου Σοφία Δούδου, 20 χρόνια μικρότερή του, την οποία θα παντρευτεί και μαζί της θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα ως ανεξάρτητος πλέον μελετητής αρχιτέκτονας. Εδώ θα καταλάβει την έδρα της Αρχιτεκτονικής του Σχολείου των Τεχνών (Πολυτεχνείο), θα διοριστεί διευθυντής Δημοσίων Έργων επί Τρικούπη, θα συμβάλει στη δεντροφύτευση του Λυκαβηττού και θα λάβει μέρος σε ανασκαφές. Τα στοιχεία από τις μελέτες αυτές θα βρουν όλα θέση στην αρχιτεκτονική του και θα διαμορφώσουν τους δρόμους της Αθήνας που ξέρουμε.

Σε χαρακτηριστική φωτογραφία θα δούμε μαζί Ερνέστο και Θεόφιλο να στέκονται μπροστά από το κτίριο της Ακαδημίας κατά τη διάρκεια της ανέγερσής του. Αριστερά, με το περιέργως κακοραμμένο παντελόνι και το ψηλό καπέλο, ψηλότερο από των υπολοίπων, στέκεται αυτός, που τελικά σε όλη την τότε Ελλάδα θα σχεδιάσει και θα χτίσει έναν εξωπραγματικό αριθμό κτιρίων ακόμα και για τα δεδομένα του σήμερα (600 ίσως, σίγουρα 500, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχει ακόμα γίνει δυνατή η πλήρης καταγραφή όλων των έργων του). Κοιτώντας άλλες φωτογραφίες της εποχής, θα δούμε ότι μάλλον είναι ευφημισμός να αποκαλούμε την τότε Αθήνα πόλη. Το τοπίο εντελώς βουκολικό, με τα πρόβατα να βόσκουν στους Στύλους του Ολυμπίου Διός και βοσκοπούλες να γνέθουν μαλλί καθισμένες σε σπασμένους δωρικούς κίονες.

Οι τρεις δημιουργοί της Ακαδημίας, Τσίλλερ, Γκρίπενκερλ και Χάνσεν, στη μεγάλη αίθουσα συνεδριάσεων, περίπου το 1880.

Στο κλασικό πλέον σύγγραμμα του Κώστα Μπίρη («Αι Αθήναι», 1966, σ. 48) βρίσκουμε αυτή την αναφορά, γραμμένη από τον Κωνσταντίνο Μπέλλιο, που έφτασε στην Αθήνα το 1836: «Πολλά ολίγα σπίτια, ίσως δέκα δεκαπέντε, να είναι εις κατάστασιν να κατοικήσει άνθρωπος όπου στον πολιτισμένο κόσμο έζησεν». Αυτή λοιπόν ήταν η Αθήνα και εδώ σε αυτό το τοπίο ο Τσίλλερ θα δημιουργήσει κτίρια που μάλλον σε αντιστοιχία μοιάζουν με τα σύγχρονα αρχιτεκτονικά έργα-πύργους που ξεπηδούν στην άμμο της ερήμου στα Εμιράτα. Σε μια αντιστοιχία με τον Rem Koolhaas, τον Nouvelle και τη Zaha Hadid, ο Ερνέστος χτίζει τα πάντα και έχει το πιο εκλεκτό πελατολόγιο λόγω της φιλίας του με τον Γεώργιο Α΄: ανάκτορο του διαδόχου (σημερινό Προεδρικό Μέγαρο), Μέγαρο Σλήμαν (Νομισματικό Μουσείο), Βασιλικό Θέατρο, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Μέγαρο Σταθάτου, Μέγαρο Συγγρού, Βασιλική Έπαυλη στο Τατόι, Μέγαρο Μελά στην Αιόλου, Δημοτικό Θέατρο Αθηνών (δεν υπάρχει πια), Ναός του Αγίου Λουκά, Διοικητήριο Σχολής Ευελπίδων, παλαιό Χημείο, ξενοδοχείο Μπάγκειον στην Ομόνοια, κτίριο οικογένειας Φρυσίρα, Νέο Αρσάκειο, κινηματογράφος Αττικόν… δεν τα θυμάμαι όλα, και αυτά μόνο στο κέντρο. Στην Αθήνα ισχύει νομίζω αυτό που λένε «just name it and it is his» (πες ένα κτίριο και θα είναι δικό του). Τσίλλερ θα βρούμε και στον Πειραιά, στην Πάτρα, στη Ζάκυνθο, στην Ερμούπολη βέβαια, στον Πύργο, στο Αίγιο, στην Τρίπολη, στη Μήλο, στη Θεσσαλονίκη, στο Γύθειο, στο Άργος. «Η τεχνοτροπία του Τσίλλερ διεκρίνετο από ακριβή γνώσιν και καλαίσθητον ως προς τας αναλογίας απόδοσιν των αρχιτεκτονικών και διακοσμητικών στοιχείων των ελληνικών ρυθμών και της Αναγέννησης, αλλά και από ψυχράν τυπικότητα […] μία καλλιγραφία και ορθογραφία αρχιτεκτονικής του κλασσικισμού […] ο Τσίλλερ διά του έργου του εδίδαξεν αρτίας και εκλεπτυσμένας οικοδομικάς τέχνας εις τας Αθήνας», θα γράψει ο Κ. Μπίρης («Αι Αθήναι», σ. 176).

Επάνω αριστερά: Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, κύρια όψη, 1886 (κατεδαφισμένο).
Κάτω αριστερά: Βασιλικό (Εθνικό) Θέατρο, κύρια όψη, 1891.
Επάνω δεξιά: Το ιδιωτικό μέγαρο του Σλήμαν «Ιλίου Μέλαθρον», κύρια όψη, 1878.
Δεξιά: Το εργοτάξιο της Ακαδημίας κατά την επίσκεψη του μελετητή της, Θεόφιλου Χάνσεν, και του ζωγράφου Γκρίπενκερλ από τη Βιέννη, περίπου 1872.

Παρ’ όλα αυτά, όπως κάθε μεγάλος άνδρας που σέβεται τον εαυτό του, θα πεθάνει χρεοκοπημένος, μα θα αφήσει την πόλη της Αθήνας και εμάς πλούσιους από το έργο του. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα περνάτε από ένα μεγαλοπρεπές νεοκλασικό και όχι μόνο κτίριο της εποχής ή θα πίνετε ένα chiller, σκεφτείτε τον Ερνέστο: υπάρχει ακόμη γύρω σας.

* Η Εσπερία ζει και εργάζεται μεταξύ Βενετίας και Φλωρεντίας, όπου διδάσκει μουσειολογία και επιμέλεια εκθέσεων. Ξεκίνησε από την Αθήνα και το ΕΜΠ, ως αρχιτέκτονας μηχανικός με διδακτορικό στην ιστορία της πόλης, για να συνεχίσει στο Λονδίνο με σπουδές στην αρχαιολογία, την ιστορία της τέχνης και τη μουσειολογία. Συνεργάζεται με το NODE Curatorial Research Center στο Βερολίνο και το Abu Dhabi National Museums association, με αρχιτέκτονες και μουσεία ως σύμβουλος μουσειολόγος στον σχεδιασμό και τον προγραμματισμό εκθέσεων και μουσειακών χώρων με ειδικό χαρακτήρα. Έχει επιμεληθεί τη συμμετοχή της Μάλτας στην Μπιενάλε Βενετίας το 2019 και είναι η μόνη γυναίκα στην επιτροπή βιομηχανικής κληρονομιάς της UNESCO. Έχει έναν σκύλο και μία γάτα και ένα σπίτι χωρίς κανέναν άσπρο τοίχο.

Οι φωτογραφίες είναι από το δίγλωσσο βιβλίο (ελληνικά / γερμανικά), «Αναμνήσεις του Ερνστ Τσίλλερ» της Μαριλένας Ζ. Κασιμάτη το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Peak Publishing.