Είναι η πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση του El Greco που γίνεται στη Γαλλία. Σε συνεργασία με το Λούβρο, την Ένωση Εθνικών Μουσείων της Γαλλίας-Grand Palais και το Art Institute of Chicago, η έκθεση εγκαινιάστηκε στις 16 Οκτωβρίου στο Παρίσι (Grand Palais) και θα διαρκέσει ως τις 10 Φεβρουαρίου 2020, ενώ, στη συνέχεια, θα παρουσιαστεί στο Σικάγο από τις 8 Μαρτίου ως τις 21 Ιουνίου 2020. Ο επιμελητής της έκθεσης και Διευθυντής των Ευρωπαϊκών Συλλογών του Kimbell Art Museum του Τέξας, Guillaume Kientz, μας μιλά για την έκθεση-γεγονός και για το έργο του μεγάλου ζωγράφου.

Πώς εξηγείται ότι δεν είχε γίνει μέχρι τώρα μια μεγάλη αναδρομική έκθεση του El Greco στη Γαλλία;

Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό. Κατ’ αρχάς η ισπανική τέχνη στη Γαλλία δεν έχει έντονη παρουσία και είναι λίγες οι δυνατότητες μελέτης της. Ένας άλλος λόγος είναι ότι πρόκειται για μια έκθεση δύσκολη στην υλοποίησή της, διότι ο El Greco είναι ένας καλλιτέχνης που ανακαλύφθηκε αργά και οι πίνακές του είναι διασκορπισμένοι σε πολλά διαφορετικά σημεία του κόσμου. Συνεπώς και η συγκέντρωση των έργων του είναι δύσκολη και το κόστος τεράστιο. Τέλος, διότι για πολλά χρόνια υπήρχε ο φόβος ότι ο Greco είναι ένας ζωγράφος πολύ ιδιαίτερος που δεν απήχηση στο ευρύ κοινό. Η μεγάλη όμως επιτυχία της έκθεσης αποδεικνύει ότι το κοινό τον λατρεύει, διότι αισθάνεται σ’ αυτόν μια τεράστια ειλικρίνεια.

Ο El Greco αποκαλύπτεται εντελώς μέσα από τα έργα του. Δεν είναι ένας απόμακρος ζωγράφος όπως άλλοι ομότεχνοί του. Δεν ζητά από τον θεατή να κάνει προσπάθεια για να τον ανακαλύψει. Έρχεται εκείνος προς το μέρος του, αγγίζοντας τις πιο ευαίσθητες πτυχές του. Σκεφτείτε ότι υπήρξαν επισκέπτες της έκθεσης που αναλύθηκαν σε δάκρυα μπροστά σε κάποιους πίνακές του. Τα έργα του συγκινούν τον σημερινό θεατή με την τεράστια απεικονιστική τους ενέργεια, τα έντονα χρώματά τους, τις πολύ δυνατές μορφές τους. Ο Greco γοήτευε τόσο τους σύγχρονούς του, στα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα, όσο κι αυτούς που τον ανακάλυψαν εκ νέου τον 19ο αιώνα. Είναι ένας αιώνια σύγχρονος ζωγράφος που συνεχίζει να μας γοητεύει μέχρι σήμερα.

Γιατί είχε ξεχαστεί για τόσα πολλά χρόνια;

Ο Greco είχε μαθητεύσει στην Ιταλική Αναγέννηση και η τέχνη του παρέμεινε αρκετά αναγεννησιακή μέχρι το τέλος της ζωής του, όταν οι καλλιτεχνικές τάσεις είχαν αρχίσει πια να αλλάζουν. Πέρα απ’ αυτό, όταν έφτασε στο Τολέδο, η πόλη είχε αρχίσει να παρακμάζει και όταν πέθανε, το 1614, η πόλη είχε περιθωριοποιηθεί σε σχέση με τη Μαδρίτη. Και καθώς ο Greco δεν ζωγράφιζε για την βασιλική αυλή, αλλά κυρίως για ναούς ή για ιδιώτες του Τολέδο και των γύρω περιοχών, η τέχνη του υπήρξε κατά κάποιον τρόπο θύμα όχι μόνο των αλλαγών των καλλιτεχνικών τάσεων, αλλά και της περιθωριοποίησης αυτής.

Η Γαλλία τον ανακάλυψε ξανά στα τέλη του 19ου αιώνα – αρκετά αργά μεν, αλλά πολύ νωρίς σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Ο Greco, βέβαια, ποτέ δεν είχε ξεχαστεί εντελώς από τους Ισπανούς, οι οποίοι όμως δεν τον προέβαλαν καθόλου για πάρα πολλά χρόνια. Η μεγάλη επανεκτίμηση του έργου του γίνεται στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στην Ισπανία αλλά και στο Παρίσι, καθώς εκείνη την εποχή πολλοί Ισπανοί ζουν ή πηγαίνουν στο Παρίσι, όπως ο Πικάσο, και ανακαλύπτουν εκ νέου τον El Greco με μεγάλο ενθουσιασμό.

Οι καλλιτέχνες ήταν δηλαδή αυτοί που τον ανέσυραν από τη λήθη…

Ναι, καλλιτέχνες όπως ο Ντεγκά, ο Μονέ, ο Σεζάν, ο Πικάσο και άλλοι. Και αυτό δεν είναι καθόλου παράξενο, διότι οι ζωγράφοι έχουν την ικανότητα να συλλαμβάνουν άμεσα την αξία ενός έργου. Καθώς ο Greco είχε ξεχαστεί ή περιθωριοποιηθεί, το έργο του δεν είχε συμπεριληφθεί στις πρώτες θεωρητικές καταγραφές της Ιστορίας της Τέχνης. Οι ιστορικοί της Τέχνης δεν είχαν αντιληφθεί την τεράστια σημασία του έργου του. Οι καλλιτέχνες όμως που δεν βλέπουν τα πράγματα μέσα από το θεωρητικό πρίσμα της ιστορίας της τέχνης, αλλά μέσα από τις προτάσεις και τις ιδέες ενός δημιουργού, όταν ανακαλύπτουν τον El Greco, βρίσκονται ξαφνικά μπροστά σε έναν καλλιτέχνη, ο οποίος στην εποχή του είχε θέσει ερωτήματα απολύτως σύγχρονα σχετικά με την ανανέωση του καλλιτεχνικού ύφους και τον επανακαθορισμό της εικόνας. Αυτά είναι και τα μεγάλα ζητήματα που απασχολούν τους καλλιτέχνες του τέλους του 19ου αιώνα, ενός αιώνα καλλιτεχνικά ακαδημαϊκού που βρίσκεται στη δύση του και αναζητά νέες μορφές έκφρασης που η εμφάνιση της φωτογραφίας έκανε ακόμα πιο επιτακτικές.

Ποιες ήταν οι συνθήκες που επέτρεψαν στον El Greco να γίνει ο εκφραστής αυτών των αναζητήσεων;

Όταν ο Greco φτάνει στη Βενετία, η Μεγάλη Αναγέννηση βρίσκεται στη Δύση της και τα μεγάλα ονόματά της είναι πια παρελθόν – ο Μιχαήλ Άγγελος έχει πεθάνει, ο Τισιανός έχει γεράσει. Είναι επιπλέον μια εποχή όπου η Καθολική Εκκλησία, που είναι ο κύριος παραγγελιοδόχος και χορηγός των ζωγραφικών έργων της εποχής, νιώθει να απειλείται από την άνοδο του Προτεσταντισμού και αποφασίζει ότι πρέπει να αναζητηθούν νέοι τρόποι καλλιτεχνικής έκφρασης όσον αφορά τη ζωγραφική, τρόποι που θα προσέδιδαν στα έργα μεγαλύτερη δύναμη και θα στήριζαν έτσι το καθολικό δόγμα με μεγαλύτερη ένταση και αποτελεσματικότητα.

Ο Greco, που δημιουργεί αυτή ακριβώς τη χρονική στιγμή, αναλαμβάνει να επανακαθορίσει την έννοια της εικόνας και να διασώσει το ύφος της Αναγέννησης ανανεώνοντάς το. Κατά μία εξαιρετική ιστορική σύμπτωση, αυτές οι δύο αποστολές που αναθέτει στον εαυτό του είναι ανάλογες με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν αιώνες μετά οι καλλιτέχνες της ευρωπαϊκής avant-garde.

Διατηρώντας ταυτόχρονα την ελληνικότητά του…

Βεβαίως. Κατ’ αρχάς, ο El Greco παραμένει ένας Βυζαντινός Έλληνας. Αρχίζει την καριέρα του ως ζωγράφος εικόνων και το πνεύμα της τέχνης αυτής θα τον ακολουθεί σε όλη του τη ζωή. Διότι η βυζαντινή τέχνη έχει μια πλευρά μαγική, επιτελεστική, η οποία μπορεί – και πρέπει – να δημιουργεί μια ιδιαίτερη σχέση με τον πιστό ή τον θεατή. Ο Greco χρησιμοποιεί λοιπόν τις πολύ ιδιαίτερες τεχνικές της βυζαντινής εικονογραφίας, όπως η χρήση της αντίστροφης προοπτικής που κάνει τις μορφές να βγαίνουν προς τα έξω, προς το μέρος δηλαδή του θεατή, ή τη συχνή χρήση του λευκού χρώματος. Τα στοιχεία αυτά δίνουν στα έργα του έναν τεράστιο μαγνητισμό και καθιστούν τη σχέση του θεατή με την εικόνα εξαιρετικά έντονη και βαθιά.

Επίσης, από τη βυζαντινή παράδοση, ο Greco διατήρησε την πρωτοτυπική αξία της εικόνας. Διότι στον βυζαντινό κόσμο υπάρχουν πρωτότυπες εικόνες, οι οποίες επαναλαμβάνονται. Ο El Greco θα κάνει ακριβώς το ίδιο. Θα επινοήσει δηλαδή κάποια πρωτότυπα, τα οποία θα ζωγραφίσει ξανά και ξανά – είτε ο ίδιος είτε το εργαστήριό του – δημιουργώντας έτσι ένα είδος ευρωπαϊκού εικονοστασίου. Κι αυτό είναι κάτι εντυπωσιακό.

Με την ελληνική Αρχαιότητα ποια ήταν η σχέση του;

Η Αναγέννηση είναι η ανακάλυψη εκ νέου της Αρχαιότητας και ο El Greco, ως Έλληνας ζωγράφος, θεωρεί τον εαυτό του νόμιμο κληρονόμο της σε σχέση με τους Ιταλούς ζωγράφους, για παράδειγμα, των οποίων οι Ρωμαίοι πρόγονοι απλώς είχαν αντιγράψει την ελληνική τέχνη. Έτσι στον πίνακα El Soplon, όπου ένα αγόρι φυσά ένα κάρβουνο για να ανάψει ένα κερί, ο Greco θα εμπνευστεί δημιουργικά από ένα έργο του Αντιφίλιου, ενός αρχαίου Έλληνα ζωγράφου, σύγχρονου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έτσι όπως το περιγράφει στην Φυσική Ιστορία του ο Πλίνιος.

Επίσης όταν θα ζωγραφίσει τον Λαοκόοντα, πίνακα που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον, αντλώντας το θέμα του από το ομώνυμο γλυπτό σύμπλεγμα που βρίσκεται στο Βατικανό, δεν θα αρκεστεί σε μια απλή αντιγραφή του. Θα το αποσυνθέσει και θα το ερμηνεύσει με μεγάλη ελευθερία, πράγμα που δείχνει την τεράστια τόλμη του αλλά και την επιθυμία του να δείξει ότι δεν υποτάσσεται στους καλλιτέχνες της Αρχαιότητας, αλλά ότι, ως Έλληνας, νομιμοποιείται να αναμετρηθεί μαζί τους. Κανείς από τους σύγχρονους ομότεχνούς του δεν θα τολμούσε να κάνει κάτι τέτοιο.

Τελικά τι μας μαθαίνει σήμερα ο El Greco;

Ο El Greco δημιούργησε ένα σύμπαν ολότελα δικό του, έναν κόσμο του οποίου είναι ο ίδιος το κέντρο, το Α και το Ω. Ο καθένας από μας εμπνέεται διαφορετικά από το έργο του και αντλεί τα δικά του συμπεράσματα. Σίγουρα όμως το μάθημα που δίνει σε όλους μας είναι η μεγάλη ακεραιότητα και η καθαρότητα με την οποία υπηρέτησε το καλλιτεχνικό του όραμα. Ο El Greco είναι ένας ζωγράφος που έθεσε τον εαυτό του στην υπηρεσία της τέχνης του, ένας καλλιτέχνης με γιγάντια πίστη στην ιδέα ότι η ζωγραφική, και η τέχνη γενικότερα, μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Κι αυτό το πιστεύει πραγματικά από την πρώτη ως την τελευταία πινελιά της ζωής του.

Ο El Greco είναι ένας πραγματικός επαναστάτης που φιλοδοξεί ν’ αλλάξει τον κόσμο με τη ζωγραφική του. Και πραγματικά, όταν έρθουμε σε επαφή με το έργο του, δεν είμαστε ποτέ πια οι ίδιοι. Ο El Greco μάς αλλάζει πραγματικά και μέσα από μάς αλλάζει τον κόσμο.