του Απόστολου Κοτσάμπαση

Βορειοδυτικά της Σκιάθου στα 6 ναυτικά μίλια και σε βάθος 253 μέτρων, αναπαύεται στα κρύα και σκοτεινά νερά στο βυθό του Αιγαίου για 78 χρόνια, ένα μικρό κομμάτι της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Είναι το ναυάγιο του υποβρυχίου «Κατσώνης», του θρυλικού Υ1, το οποίο βυθίστηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Τη νύχτα της Παρασκευής 14^ης Σεπτεμβρίου 1943, μετά από σφοδρή ανταλλαγή πυρών σε ανάδυση, με το γερμανικό ανθυποβρυχιακό σκάφος UJ-2101, το Υ1 βυθίζεται. Σκοτώνονται ο κυβερνήτης του Βασίλης Λάσκος και 31 μέλη του πληρώματος, 17 αιχμαλωτίστηκαν, ενώ 3 κατάφεραν να διαφύγουν κολυμπώντας. Η πολεμική δράση και το ηρωικό τέλος του Υ1, δημιούργησε το μύθο γύρω από το όνομά του. Σ’ αυτό συνέβαλε και ο συγγραφέας Μ. Καραγάτσης με το μυθιστόρημά του «Βασίλης Λάσκος», εμπνευσμένο από τον κυβερνήτη του υποβρυχίου, αντιπλοίαρχο του Πολεμικού Ναυτικού και ήρωα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου Βασίλη Λάσκο (1899-1943). Όμως τις ακριβείς πληροφορίες για το τι συνέβη τη μοιραία εκείνη νύχτα, μετέδωσε ο ύπαρχος του «Κατσώνης», Ηλίας Τσουκαλάς, ο οποίος κατάφερε να διαφύγει από το βυθιζόμενο σκάφος. Ο ίδιος μετά τον πόλεμο, το 1951, κατέγραψε τα συμβάντα της τελευταίας περιπολίας και της βύθισης του υποβρυχίου, καθώς και την επιτυχημένη προσπάθεια διαφυγής αυτού και των συντρόφων του στην Σκιάθο και κατόπιν στην Μέση Ανατολή, στο βιβλίο του «Το υποβρύχιον Υ1», το οποίο κυκλοφόρησε από το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας και βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.

Το βιβλίο αυτό αποτέλεσε την αφορμή για την ανακάλυψη του ναυαγίου και κατόπιν την κινηματογράφηση του από την TEAM FAOS, εταιρία παραγωγής ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικών προγραμμάτων ,με επικεφαλής τον Στέλιο Ευσταθόπουλο, τον οποίο και συναντήσαμε για να μας εξιστορήσει πως ακριβώς πραγματοποιήθηκε η σημαντική αυτή αποστολή.

Πως ξεκίνησε η ιδέα για την κινηματογράφηση του βυθισμένου υποβρυχίου «Κατσώνης»;

«Το 2016 έπεσε τυχαία στα χέρια μας το πολυβραβευμένο βιβλίο του Ηλία Τσουκαλά που εξέδωσε το 1951, «Υποβρύχιο Υ1 – Λάμπρος Κατσώνης». Ο Τσουκαλάς ,τότε Ύπαρχος του Κατσώνη, είναι ένας εκ των τριών διασωθέντων που διέφυγε της σύλληψης από το Γερμανικό ανθυποβρυχιακό. Κολυμπώντας 9 ώρες ανοιχτά της Σκιάθου κατόρθωσε να βγει στην ακτή, όπου με τη συμπαράσταση των ντόπιων μετέβη στο Πήλιο. Απώτερος σκοπός του ήταν να επιστρέψει στη Βάση Υποβρυχίων στη Βηρυτό και να συνεχίσει να μάχεται για την πατρίδα του.

Στο βιβλίο αυτό περιγράφει τη συγκλονιστική του περιπέτεια, από τη στιγμή της βύθισης έως και την επιστροφή του στη Βάση. Η μαρτυρία του αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή για τη δραματική ναυμαχία και βύθιση του Υ1, η οποία είναι και ο οδηγός αφήγησης του ντοκιμαντέρ μας. Η κόρη του ,δημοσιογράφος Μπήλιω Τσουκαλά, είναι ο συνδετικός μας κρίκος μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Ακολουθώντας μαζί της τα βήματα του πατέρα της, ταξιδεύουμε πίσω στον χρόνο. Για χάρη της ταινίας, η Μπήλιω μας παραχωρεί το πλούσιο προσωπικό αρχείο του πατέρα της και μας επιτρέπει να χρησιμοποιήσουμε αποσπάσματα του best seller «Υποβρύχιο Υ1 – Λάμπρος Κατσώνης» για να αφηγηθούμε τη συγκλονιστική του περιπέτεια».

Το «Κατσώνης» έχει δημιουργήσει το δικό του μύθο. Ο Μ. Καραγάτσης αφιέρωσε στον κυβερνήτη Λάσκο το ομώνυμο βιβλίο του. Κατά πόσον η διασημότητα του ναυαγίου επηρέασε την απόφασή σας να επιχειρήσετε την κατάδυση;

«Ναι, η διασημότητα του ναυαγίου ήταν ένα μεγάλο κίνητρο για μας, ώστε να ξεκινήσουμε την έρευνα για τον εντοπισμό του».

Το υποβρύχιο είχε εντοπισθεί αλλά δεν είχε κατορθωθεί να γίνει η εκτεταμένη βιντεοσκόπηση του μέχρι το 2019. Σε ποιο ακριβώς σημείο και σε τι βάθος βρίσκεται;

«Όχι, το υποβρύχιο δεν είχε εντοπισθεί πιο πριν. Το 2016 είχε ανακοινωθεί από το Πολεμικό Ναυτικό η είδηση εντοπισμού του ναυαγίου του Υ/Β-ΚΑΤΣΩΝΗΣ (ανατολικά του Βορείου Πηλίου), πληροφορία που αργότερα «αποσύρθηκε». Η εταιρία “TEAM FAOS” όμως, αναλαμβάνοντας ένα μεγάλο ρίσκο, σχεδίασε την δημιουργία ειδικού Ντοκιμαντέρ και υποβάλλοντας σχετική πρόταση τον Νοέμβριο του 2016, ζήτησε τη συνδρομή του ΠΝ για την ανάδειξη/προβολή του όλου θέματος. Το ΠΝ ανταποκρίθηκε θετικά στην πρόταση αυτή, παρέχοντας την αιγίδα του και δεσμευόμενο να εξασφαλίσει την συγκεκριμένη υποστήριξη που του ζητήθηκε, με την προϋπόθεση ότι θα προηγηθεί ασφαλής εντοπισμός και αναγνώριση του Υ/Β ΚΑΤΣΩΝΗΣ (που τότε ακόμη, αγνοείτο η θέση του), από την εταιρεία μας (2017).Τον Ιανουάριο του 2018 το ωκεανογραφικό πλοίο της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού «Ναυτίλος» με τις πληροφορίες που είχαν συγκεντρωθεί μέχρι τότε, εντοπίζει το Υ1 στη θαλάσσια περιοχή 6 ναυτικά μίλια βορειοδυτικά της Σκιάθου.»

Και φτάνουμε στον Μάιο του 2018…

«Ναι, τότε η εταιρεία μας εκτελεί την δια κινηματογράφησης αποστολή ταυτοποίησης του Υ1. Το ανεξερεύνητο μέχρι πρότινος ναυάγιο βρίσκεται στο τρομακτικό βάθος των 253 μέτρων. Η αποστολή εκτελείται με τη συμμετοχή δύο σκαφών: το ωκεανογραφικό πλοίο της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού «Ναυτίλος» και το «Ωκεανίς» της Εταιρείας Planet Blue. Το 2018 είναι μια ιδιαίτερη χρονιά, καθώς η επέτειος των 75 χρόνων από την βύθιση του υποβρυχίου Υ1 «Κατσώνης», σηματοδοτείται από την εύρεση του ναυαγίου.»

Πότε γίνεται η ταυτοποίηση του Υ1;

«Μετά από ένα χρόνο, τον Ιούνιο του 2019, σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.), πραγματοποιείται η δεύτερη αποστολή κινηματογράφησης και ταυτοποίησης του υποβρυχίου με επιτυχία. Το υλικό που αποκτήθηκε, όχι μόνο επιβεβαιώνει την ταυτότητα του Υ1, αλλά προσθέτει στο ντοκιμαντέρ μας τη δυνατότητα να προβάλλει παγκοσμίως, για πρώτη φορά, εικόνες του θρυλικού υποβρυχίου Υ1 –Λάμπρος Κατσώνης».

Ποιες ήταν οι τεχνικές δυσκολίες του εγχειρήματος;

«Το εγχείρημα είχε μεγάλες τεχνικές δυσκολίες. Τα κύματα και ρεύματα της θάλασσας καθιστούσαν δύσκολη την ασφαλή αγκυροβόληση / σταθεροποίηση του πλοίου του Πολεμικού Ναυτικού στο σημείο της επιχείρησης. Το βάθος των 253 μ. και το απόλυτο σκότος που επικρατεί στο βυθό δεν επέτρεπε την κατάδυση δυτών και χρειαζόταν ειδική κάμερα για την κινηματογράφηση».

Η χρήση συσκευών υψηλής τεχνολογίας σας βοήθησε στην πρόσβαση στο σημείο;

«Ναι. Αρχικά για τον εντοπισμό του στίγματος του ναυαγίου. Η ΤEAM FAOS , με δικά της μέσα και πόρους, ενεργοποίησε τον Οκτώβριο του 2017 δικό της μηχανισμό ΄Ερευνας /Εντοπισμού του ναυαγίου, σε συνεργασία με τον κ. Μανώλη Αντωνιδάκη, (Καθηγητή στον Τομέα Αυτοματισμού και Πληροφορικής, ΤΕΙ Κρήτης), ο οποίος εφάρμοσε μια δική του καινοτόμο / πειραματική μέθοδο «Μαγνητογωνιομέτρησης». Η διαδικασία αυτή απέδωσε τον εντοπισμό (μέσα σ’ ένα περιορισμένο «οικόπεδο» του βυθού), μιας υψηλής συγκέντρωσης εκρηκτικών, που ταυτίσθηκαν με τις τορπίλες του Υ/Β ΚΑΤΣΩΝΗΣ και μας έδωσαν το στίγμα του, 6 ναυτικά μίλια βορειοδυτικά της Σκιάθου. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ειδική ρομποτική κάμερα βυθού (ROV) για την κινηματογράφηση του ναυαγίου».

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ρομπότ που προσέγγισε το ναυάγιο; Συνέλεξε κάποια αντικείμενα;

«Το ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. διέθετε ένα μεγάλο ρομπότ MAX ROVER το οποίο και χρησιμοποιήθηκε στη δεύτερη αποστολή κινηματογράφησης τον Ιούνιου 2019. Δεν συνέλεξε αντικείμενα. Κατά τη διάρκεια των ερευνητικών αποστολών στο ναυάγιο του Υ/Β ΚΑΤΣΩΝΗΣ, δεν πραγματοποιήθηκε διείσδυση στο εσωτερικό του υποβρυχίου και το πλοίο προσεγγίστηκε υπό την ιδιότητα του «υγρού τάφου», σύμφωνα με τις ενδεικτικές οδηγίες της UNESCO, όσον αφορά την προστασία των υποβρυχίων πολιτιστικών και ιστορικών μνημείων (UNESCO – Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage)».

Είναι πιθανό να δούμε στο μέλλον λεπτομερέστερη βιντεοσκόπηση στο εσωτερικό του Υ1;

«Αυτό είναι μάλλον αδύνατο, καθότι οι καταπακτές εισόδου στο ναυάγιο είναι πολύ στενές και κλειστές από την άμμο».

Το Υ1 υπηρέτησε υπό βρετανική διοίκηση. Οι βρετανοί συνέβαλαν στην έρευνα σας;

«Ναι, συνεργαστήκαμε με τον ακόλουθο Άμυνας της Βρετανικής πρεσβείας στην Ελλάδα, Captain Tim Ferns (Royal Navy Defense Attaché Captain Tim Ferns), ο οποίος μας βοήθησε στην έρευνά μας δίνοντάς μας πληροφορίες για Άγγλους επιβαίνοντες στο Υ1 και άλλα σημαντικά στοιχεία».

Ποιοι ήταν οι βασικοί συντελεστές στο να επιτύχει η αποστολή;

«Ο κ. Βαρδής B. Βαρδινογιάννης ο οποίος σε συνεργασία με το ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε και το Ω/Κ (Ωκεανογραφικό) “ΑΙΓΑΙΟ” συνέβαλε στην υλοποίηση της 2ης επιχείρησης ταυτοποίησης και κινηματογράφησης του ναυαγίου Υ1 – Λάμπρος Κατσώνης, τον Ιούνιο του 2019. Τα πληρώματα «Ναυτίλος» του ΠΝ και του «ΑΙΓΑΙΟ» του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.». Ο Στέφανος Τρουπάκης, εγγονός του υποπλοιάρχου Στέφανου Τρουπάκη – αρχείο / μαρτυρίες και ο Δήμος Σκιάθου. Συμπαραγωγοί του ντοκιμαντέρ ήταν οι ΕΡΤ, FAOS TV PRODUCTIONS GmbH και η Indiegogo Campaign χρηματοδότησε το εγχείρημα.

Ποια ήταν η συμβολή του Πολεμικού Ναυτικού;

« Ο Ναύαρχος (ε.α.) Ευάγγελος Αποστολάκης Π.Ν. Αρχηγός Γ.Ε.ΕΘ.Α. (2015-2019) ο οποίος έδειξε τεράστιο ενδιαφέρον και υποστήριξε την προσπάθεια ανεύρεσης του υποβρυχίου Υ1 – Λ. Κατσώνης στη συνεργασία μας με το Πολεμικό Ναυτικό. Ο Αρχιπλοίαρχος Φραγκίσκος Λελούδας Π.Ν. Η Υδρογραφική Υπηρεσία ΠΝ. Ο Πλοίαρχος Δημήτριος Ευαγγελίδης ΠΝ, ο Διοικητής Αντιναύαρχος (ε.α.) Παναγιώτης Ραδίτσας, ο πρόεδρος του Ελληνικού Συνδέσμου Υποβρυχίων ΓΕΝ/ΔΕΔΗΣ Πλοίαρχος Αναστάσιος Μιχέλης. Επίσης σημαντική συμβολή είχαν το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού (ΓΕΝ), Ναυτικό Μουσείο, Πολεμικό Μουσείο, Διοίκηση Υποβρυχίων και η Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού».

Το ντοκιμαντέρ «Υ1, Στη σιωπή του βυθού» προβλήθηκε από την ΕΡΤ2. Έχει προβληθεί σε πολλά φεστιβάλ και έχει βραβευτεί. Έχετε σκεφθεί να κινηματογραφήσετε άλλα ναυάγια στις ελληνικές θάλασσες;

«Ναι, θα θέλαμε να το κάνουμε. Η εμπειρία που αποκτήσαμε από την κινηματογράφηση του Υ1 μας δίνει την ευχέρεια και την δυνατότητα. Θα μας ενδιέφερε το ναυάγιο του υποβρυχίου «ΤΡΙΤΩΝ», που βρίσκεται στα νότια της Εύβοιας, αν υπάρξει χρηματοδότηση. Το «ΤΡΙΤΩΝ» υπήρξε ένα από τα έξι υποβρύχια του Ελληνικού Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου».

Ιστορικά στοιχεία

Το Β.Π. Υ/Β ΚΑΤΣΩΝΗΣ (Υ1) υπήρξε ένα από τα έξι υποβρύχια του Ελληνικού Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πήρε το όνομά του από τον Έλληνα αξιωματικό του τσαρικού στρατού Λάμπρο Κατσώνη και ήταν το δεύτερο σκάφος του πολεμικού ναυτικού με αυτή την ονομασία.

Παραγγέλθηκε στην Γαλλία από την ελληνική κυβέρνηση το 1925, μαζί με το ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ (Υ2), και κατασκευάστηκε κατά τα έτη 1925-1927 στο ναυπηγείο Forge et Chantiers de la Gironde, του Μπορντό. Παραλήφθηκε στην Χάβρη της Γαλλίας στις 8 Ιουνίου 1928 από τον πρώτο του κυβερνήτη αντιπλοίαρχο Κωνσταντίνο Αρβανίτη και κατέπλευσε στον ναύσταθμο της Σαλαμίνας στις 21 Ιουνίου 1928 όπου εντάχθηκε στο Ελληνικό Βασιλικό Πολεμικό Ναυτικό με τον διακριτικό κωδικό “Y1”.

Κατά τον Ελληνοïταλικό Πόλεμο, με κυβερνήτη τον Αθανάσιο Σπανίδη, πραγματοποίησε τέσσερις πολεμικές περιπολίες. Στις 31 Δεκεμβρίου 1940 βύθισε με το πυροβόλο του το ιταλικό ατμόπλοιο QUINΤO πλησίον των Γιουγκοσλαβικών ακτών. Μετά την κατάληψη της Ελλάδας, τον Απρίλιο του 1941, κατέφυγε με τον υπόλοιπο ελληνικό στόλο στην Αίγυπτο και στην συνέχεια κατέπλευσε στο Πορτ- Σουδάν όπου παρέμεινε για μακρά επισκευή. Στις 2 Ιουλίου 1942, μετά την επανάπλευση του στην Αίγυπτο, βυθίστηκε από λανθασμένο χειρισμό στο λιμάνι του Πορτ -Σάιντ κατά την αποπεράτωση του δεξαμενισμού του. Ανελκύστηκε, επισκευάστηκε και άρχισε περιπολίες στο Αιγαίο με κυβερνήτη τον Βασίλη Λάσκο. Στις 2 Απριλίου 1943 βύθισε το ιταλικό βοηθητικό περιπολικό TERGESTE στο λιμάνι του Γυθείου. Στις 5 Απριλίου 1943 βύθισε έξω από τον Μέριχα της Κύθνου το ισπανικό ατμόπλοιο SAN ISIDRO LABRADOR. Στις 29 Μαΐου 1943 βύθισε κοντά στην Σηπιάδα το ισπανικό ατμόπλοιο RIGEL, συλλαμβάνοντας αιχμάλωτο τον καπετάνιο και τέσσερα μέλη του πληρώματος.

Στις 14 Σεπτεμβρίου 1943 και ενώ το ΚΑΤΣΩΝΗΣ ανέμενε την διέλευση εχθρικού πλοίου κοντά στις ακτές του νοτίου Πηλίου, εντοπίστηκε από το γερμανικό ανθυποβρυχιακό UJ-2101 (πρώην ελληνικό Β.Π. ναρκαλιευτικό-ναρκοθετικό ΣΤΡΥΜΩΝ). Μετά την ρίψη βομβών βάθους το ΚΑΤΣΩΝΗΣ εξαναγκάσθηκε σε ανάδυση και εξόρμηση δια πυροβόλου αλλά εμβολίστηκε από το διώκτη του, με αποτέλεσμα να βυθιστεί βόρεια της Σκιάθου. Φονεύθηκαν ο κυβερνήτης του Βασίλης Λάσκος και 31 μέλη του πληρώματος, οδηγήθηκαν στην αιχμαλωσία 17, ενώ τρεις κατάφεραν να διαφύγουν κολυμπώντας.

Photo Credit: Teamfaos 2020